Germaniya

Germaniya Federativ Respublikası nemisshe Bundesrepublik Deutschland
Bayraq Gerb
Uranı: Einigkeit und Recht und Freiheit («Birlik, huqıq hám erkinlik»)
Gimni: "Nemisler qosıģı" nıń úshinshi qatarı[1]
Paytaxtı	Berlin 00°00′N 00°00′E / 0.000°N 0.000°E / 0.000; 0.000
Iri qalaları	Berlin, Gamburg, Myunxen, Kyoln, Shtutgart, Dyusseldorf, Leypsig, Dortmund, Essen[2]
Rásmiy tili	nemis tili
Etnoxoronim	nemis
Basqarıw forması	federaciya
• Federal prezident	Frank-Valter Shtaynmayer
• Federal kancler	Olaf Sholc
• Bundestag baslıģı	Berbel Bas
Maydanı
• Ulıwma	357 592[3] km2 (62-orın)
• Suw (%)	2,46 %
Xalıq sanı
• Shaması	81 292 400[4] (17-orın)
• Xalıq tıǵızlıǵı	232,3 adam/km2 (58-orın)
JIÓ (SAUP)	2019-jıl (esap)
• Jámi	4,672 trln[5] (5-orın)
• Jan basına	56226[5] (15-orın)
JIÓ (nominal)	2019-jıl (esap)
• Jámi	3,862 trln[5] (4-orın)
• Jan basına	46473[5] (18-orın)
IRI (2020)	▲ 0,947[6] Qáte: IRI mánisi jaramsız · 6-orın
Pul birligi	evro
Waqıt zonası	+1
Avtomobil háreketi	oń
Internet domeni	.de

Germaniya^[7] (nemisshe Deutschland), tolıq atı — Germaniya Federativ Respublikası (nemisshe Bundesrepublik Deutschland; abbr. GFR, nemisshe BRD)^[8] - Oraylıq Evropadaģı mámleket, paytaxtı Berlin^[9]. Maydanı — 357 592 km²^[10]. 2023-jıl yanvar jaǵdayına kóre xalıqtıń sanı 84,4 mln kisi. Xalıq sanı boyınsha dúnyada 19-orındı iyeleydı (Evropa Awqamında 1-orın, Rossiya hám Túrkiyanı esapqa alǵan halda) hám maydanı boyınsha dúnyada 62-orındı iyeleydı (Evropada 8-orın).

Evropanıń orayında jaylasqan Germaniya Baltiq teńizı hám Arqa teńiz suwi menen juwıladı. Arqada Daniya, shıǵısta Polsha hám Chexiya, qublada Avstriya hám Shveycariya, batısda Franciya, Lyuksemburg, Belgiya hám Niderlandiya menen shegaralasqan.

Mámleket dúzilisi boyınsha 16 federal shtattan ibarat federal mámleket esaplanadı (Bavariya, Baden-Vyurtemberg, Berlin, Brandenburg, Bremen, Gamburg, Gessen, Meklenburg-Batıs Pomeraniya, Tómengi Saksoniya, Reynland-Pfalc, Saar, Saksoniya, Saksoniya-Anxalt, Arqa Reyn-Vestfaliya, Tyuringiya, Shlezvig-Golshteyn).

Mámleket basqarıwı forması - Parlament Respublikası. GFR Federal kansclerı lawazımın 2021-jıl 8-dekabrden baslap GSDP partiyasınan Olaf Sholc^[11], 2017-jıl 19-marttan baslap GFR Federal prezidentı lawazımın mámlekette wákillik funkciyaların orınlawshı GSDP partiyasınan Frank-Valter Shtaynmayer iyelep atır.

Rásmiy tili - nemis tili. Pul birligi - evro. Internet domeni - .de.

Germaniya keń etnik-mádeniy, diniy, ırqiy hám milliy túrme-túrlıqqa iye bolǵan kóp milletli mámleket bolıp tabıladı. AQSH xalqı arasında emigrant nemisler hám olardıń áwladları xalıqtıń eń úlken bólegin quraydı.

Germaniya Evropa Awqamı hám OECD tiykarlawshilerinen biri hám aǵzası, NATO aǵzası, "úlken jeti" ge kiredi. 2021-jıl 31-dekabr jaǵdayına kóre, xalıqtıń 49,7 procenti xristianlıqdı, 3,5 procenti islamdı, 4,8 procenti basqa dinlerdı, 42 procenti dinsiz^[12].

Etimologiyası[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

"Germaniya" atı latınsha "Germania" sózinen kelip shıqqan bolıp, ol jańa dáwirdiń I ásir áyyemgi avtorlarınıń dóretpelerine barıp taqaladı. Birinshi ret bul at Yuliy Cezar tárepinen Reynden sırtda jasaǵan qáwimlerge salıstırǵanda "gezek urısı tuwrısındaǵı jazıwlarda" qollanılǵan. Sózdiń ózi, itimal, latınsha bolmaǵan túbirlerge iye hám kelt tilinen "gair" sózinen alınǵan ("qońsılas")^[13].

Nemis tilinde mámleket Deutschland dep ataladı (pragermdan. Þeudiskaz). Deutsch sózi (pragermdan. Sheodisk) daslep "xalıq menen baylanıslı" degen mánisti ańlatadı hám birinshi náwbette tildi názerde tutadı^[14]. Land sózi "jer, mámleket" degen mánisti ańlatadı. Mámleket atınıń jazıwdıń zamanagóy forması XV ásirden berli qollanılıp atır.

Geografiyası[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Relyef[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Germaniyanıń arqa bólegi muzlıq dáwirinde qáliplesken oypatlıq tegisligi bolıp tabıladı (Arqa Germaniya oypatlıǵı, eń tómen noqatı Vilstermarshdagi Noyendorf-Saksenbande, teńiz júzesinen 3,54 metr tómende). Arqa Germaniya oypatlıǵınıń maydanı áyyemgi muzlıq ızlerın saqlap qaldı - tómen teńiz dizbeleri hám tóbelikler shınjırı. Oypatlıqtıń batıs bólegin batpaqlı oypatlıqlar iyeleydi - marsh, olardıń qáliplesiwi platformanıń shógiwi nátiyjesinde júzege kelgen. Mámlekettiń oraylıq bóleginde oypatlıqqa qubladan ataw menen oralǵan taw etekleri tutasǵan, qublada Alp tawları baslanadı. Germaniya aymaǵındaǵı eń biyik noqat - Cugshpice tawi esaplanadi, 2962 m.

Dáryaları hám kóllerı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Germaniya aymaǵınan kóplegen dáryalar aqadı, olardıń eń irileri: Reyn, Dunay, Elba, Vezer hám Oder, dáryalar kanallar menen baylanısqan, eń ataqlı kanal Boltiq hám Arqa teńizlerdi baylanıstıratuǵın Kil kanalı. Kil kanalı Kil qoltıqınan baslanadı hám Elba dáryasınıń awızında tawsıladı. Germaniyadaǵı eń úlken kól - Boden ko'li, onıń maydanı 540 km² hám tereńligi 250 m.

Klimatı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Iyul ayınıń ortasha temperaturası tawlarda +14 ten oypatlıqlarda +22 °C ge shekem. Yanvar ayınıń ortasha temperaturası oypatlıqlarda +4 ten tawlarda -5 °C ge shekem. Ortasha jıllıq temperatura +5-+10 °C.

Germaniyada eń tómen temperatura -46 °C ni quradı. Bunday kórsetkish XX asirde mámleket qublasında, onıń tawlıq bóleginde teńiz júzesinen 1601 metr biyiklikte, Funtenze ko'li átirapında bolǵan aymaqta belgilengen.

Bólek qáwipsizlik etiletuǵın tábiyiy aymaqları[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Germaniyada 14 milliy baǵ, 19 biosfera rezervati, 100 den artıq^[15] tábiyiy baǵlar hám basqa kóplegen qáwipsizlik etiletuǵın tábiyiy aymaqlar hám tábiyiy estelikler bar.

Derekler[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

1. ↑ Bundespräsidialamt. „Repräsentation und Integration“ (de). — „Nach Herstellung der staatlichen Einheit Deutschlands bestimmte Bundespräsident von Weizsäcker in einem Briefwechsel mit Bundeskanzler Helmut Kohl im Jahr 1991 die dritte Strophe zur Nationalhymne für das deutsche Volk. [In 1991, following the establishment of German unity, Federal President von Weizsäcker, in an exchange of letters with Chancellor Helmut Kohl, declared the third verse [of the Deutschlandlied] to be the national anthem of the German people.]“. 7-mart 2016-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 8-mart 2016-jıl.
2. ↑ Germany: States and Major Cities
3. ↑ „Länder und Regionen / Regionales / Fläche“ (de). www.destatis.de. 8-aprel 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 7-iyun 2023-jıl.
4. ↑ „Population based on the 2011 Census - Federal Statistical Office (Destatis)“. destatis.de (30-sentyabr 2015-jıl). 28-iyun 2016-jılda túp nusqadan arxivlendi.
5. ↑ ^{5,0 5,1 5,2 5,3} „Report for Selected Countries and Subjects“. 5-fevral 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 28-yanvar 2021-jıl.
6. ↑ „Human Development Indices and Indicators“ (en). Программа развития ООН (2020). — Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН. 15-dekabr 2020-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 17-avgust 2021-jıl.
7. ↑ Úlgi:БРЭ
8. ↑ Úlgi:Книга
9. ↑ „Deutscher Bundestag — Grundgesetz“. 17-yanvar 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 14-yanvar 2021-jıl.
10. ↑ „Statistisches Bundesamt (Destatis) — Länder und Regionen“. 8-aprel 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 3-avgust 2023-jıl.
11. ↑ „Bundespräsident Steinmeier ernennt Scholz offiziell zum Bundeskanzler“. Der Spiegel. 8-dekabr 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 8-dekabr 2021-jıl.
12. ↑ Silteme kórsetiwdegi qátelik: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named fowid
13. ↑ „Онлайновый этимологический словарь Дугласа Харпера“. 16-oktyabr 2010-jılda túp nusqadan arxivlendi.
14. ↑ Wilhelm Schmidt, «Geschichte der deutschen Sprache. Ein Lehrbuch für das gemanistische Studium.» 7., verbesserte Aufl., Stuttgart / Leipzig 1996, S. 80 f.
15. ↑ „Naturparke. Wir leben Natur.(Природные парки. Мы живём природой)“ (de). https://www.naturparke.de/. 13-avgust 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 18-avgust 2022-jıl.