Viebe

Li viebe^[1], c' est l' mot k' est l' soûmint d' ene fråze u d' ene fråzlete.

Li cawete d' on viebe candje sorlon l' sudjet et l' tins. C' est çou k' on lome les codjowaedjes. Li scrijha d' on viebe diné a on metou tins et ene metowe djin, c' est l' codjowa.

Ene vierbire fwait l' minme bouye k' on viebe, mins c' est sacwants mots todi metous eshonne.

Sôres di viebes[candjî | candjî l’ côde wiki]

• viebes å coplemint
  • viebe avou on droet coplemint (Fr. transitif direct).
  • viebe å coplemint nén direk: viebe avou on nén droet coplemint (Fr. transitif indirect)
  • viebe a nén dit coplemint: gn a on coplemint k' on comprind docô, et k' on n' rimete nén. Dji va aler tcherwer
• viebe sins coplemint: viebe ki n' a nou coplemint direk u nén direk (Fr intransitif).
• viebe sins djin: viebe ki si codjowe k' avou l' sudjet "i" u "ça" (Fr. impersonnel).
• viebe å prono: viebe ki s' codjowe todi avou on prono, del minme djin k' el sudjet (Fr. pronominal).
  • viebe miroetrece: li prono est l' minme djin ki l' sudjet (Fr. réflexif) : si laver, si pingnî (les tchveas)
  • viebes nonlôtrece: gn a sacwants sudjets et i s' rindèt l' accion n' onk l' ôte (Fr. réciproque) : si pingnî (si bate onk conte l' ôte), s' apougnî).
• aidant viebe: viebe k' end aide codjower èn ôte.
• viebe disfoirci: viebe ki n' a k' sacwants codjowaedjes (come "fali 2" ki n' vike ki pa on pårticipe erirece "falou" (gamén falou); ucobén «djére» (ki n' a nén tos les tins).

Trokes di codjowaedjes des viebes[candjî | candjî l’ côde wiki]

Les viebes walons polèt esse ratroclés sorlon leu manire di s' codjower. E rfondou walon, l' arindjaedje des troke di viebes si fwait sorlon li clasmint da Hendschel.^[2]

Li prumire troke rashonne les viebes avou l' cawete d' infinitif -er. Mins gn a sacwants dzo-categoreyes, come les viebes ki s' codjownut come «tchicter» (e prezint, dji tchictêye) u come «mostrer» (e prezint, dji mostere).

Pol deujhinme troke, li cawete d' infinitif c' est -î. C' est cåzu les minmès piceures ki l' prumire troke, apus k' po l' les atôtchîs di l' indicatif prezintrece («vos waitîz», po «vos tchantez�� al prumire troke) et pol Durant Indicatif Erirece singulî (dji «waitive» estô di «dji tchantéve» pol prumire troke).

Li troejhinme troke a pacô stî waiteye come ene dizo-categoreye del deujhinme, a cåze di s' cawete d' infinitif -yî. Portant, l' infinitif candje foirt sol payis d' Lidje (i si spotche e-n -î: nètî) et so les aschates walon-gåmès (i dvént -îr: nètîr). Po cisse troke la, li bodje A si fwait avou on son yod (nos tcherians) et l' bodje B avou ene ristitcheye voyale (dji tchereye).

Li cwatrinme troke di viebes a on bodje A avou l' son xh: nos finixhans. Li bodje A si pout fé avou (dji finixh, dji finixhrè) u sins (dji fini, dji dinirè) ci stitchete la.

Pol codjowaedje del cénkinme troke, ki l' cawete d' infinitif est foirt candjante (-re, -de, -eur, -i…) Pablo Sarachaga atåvla l' des troes bodjes po mî espliker leu codjowaedje. Li bodje A sieve po bråmint des tins. Li bodje B po l' indicatif prezintrece singulî, li futeur et l' codicioneu, et l' bodje C pol suddjonctif prezintrece singulî, eyet les rwaitants di l' indicatif prezintrece a môde namurwesse. Insi pol viebe "«provni», li bodje A, c' est provn- (nos provnans), li bodje B, c' est provén (dji provén, dji provénrè) et l' bodje C, c' est provegn (ki dj' provegne, i provegnnut).

Hårdêyes difoûtrinnes[candjî | candjî l’ côde wiki]

• Les viebes dins l' grande croejhete da Hendschel (e francès)
• Les viebes dins l' pitite croejhete da Hendschel (e walon)

Pî-notes[candjî | candjî l’ côde wiki]

1. ↑ Riwalnijhaedje do francès «verbe» siervant on diftongaedje foirt corant el fonolodjeye do walon
2. ↑ Laurent Hendschel, Quelques propositions sur l'établissement d'une langue wallonne écrite commune, eplaidî a môde di sillabusse, 1993.