Jump to content

Ensiklopedya

Gikan sa Wikipedia, ang gawasnong ensiklopedya
Pahibalo sa Encyclopedia-Britanicca niadtong 1913.

Ang ensiklopedya (Ininggles: encyclopedia, Griyego: ἐγκύκλιος παιδεία, enkyklios paedia) usa ka lumpunid nga muhatag og kasumahan sa kalimuhagan, gikan ba kaha na sa tanan nga natad o sa usa ra. Kasagaran inalpabeto ang paghan-ay sa mga panumbuk ani, samut na sa sinuwat, apan dili na ni mauy sumbanan sa dinidyital, sama sa Wikipedia, Encarta, ug uban pa.

Kasumahan

[usba | usba ang wikitext]

Tungud sa kakuwang sa makatumhaanun nga kapanuwatan, labi na sa kapulungan nga Sinugbuanun, wala gyuy ginamhan nga pasabut sa ensiklopedya sa Sinugbuanon.

Matud sa Merriam-Webster, ang ensiklopedya gipasabut nga "usa ka kasuwatan nga gilangkuban og kasayuran sa tanan nga sanga sa kalimuhagan o gimalangkubun nga pag-alima ang usa ka bahin sa sanga sa kalimuhagan nga kasagaran gihan-ay sa inalpabeto nga paagi, usahay matag panulun-an". Matud pud sa Oxford English Dictionary, "usa ka kasuwatan nga gilangkuban sa malukpun nga kasayuran sa tanan nga sanga sa kalimuhagan, kasagaran gihan-ay sa inalpabeto nga paagi".

Walay ensiklopedya ang mga nagkalainlain nga mga kaharian ug nasud nga karun gitawag og Pilipinas. Tungud ni kay wala pay tinanul nga hibangkaagan sa wala pa niabut ang Katsila, kasagaran ang bangkaagan sa pre-kolonyal nga mga nasud sa Pilipinas mau ang bokasyonal nga pagbansaybansay nga giatiman sa ginikanan o trinibu nga manunudlu.[1] Busa, walay lumad nga tawag sa ensiklopedya sa wala pa niabut ang Katsila.

Sa pag-abut sa Katsila, nakuha sa Sinugbuanun nga pinulungan ang pulung nga ensiklopedya nga gikan sa Kinatsila nga enciclopedia (IPA(key): /en.si.klo.ˈpe.ðja/).[2] Ang Kinatsila nga enciclopedia gikan sa Binag-u nga Latin nga encyclopaedia, nga gikan sa Griyego nga enkyklios paedia (ἐγκύκλιος παιδεία) nga gapasabut "masubayun nga bangkaagan".

Ika-15 nga edisyon sa Britannica. Ang kinaunhan nga anib nga naay lunhaw ang luyu mau ang Propædia; Ang puwa og luyu mau ang Micropædia; Ang itum og luyu mau ang Macropædia. Ang tulu ka kinaiwitan nga mga anib mau ang 2002 Lumpunid sa Tuig ug ang duha-ka-anib nga lab-a (bughaw-lunhaw ang luyu)

Pagkabahin

[usba | usba ang wikitext]

Sa dagku nga mga ensiklopedya, naa niy daghan nga mga anib apan naa puy dinasuk nga matang sa ensiklopedya nga masulud ra sa usa ka anib. Sa kadaghanan, ang lab-a gibuwag pud na isip usa ka anib. Sama sa lab-a, kasagaran sa mga mapa gibuwag pud isip usa ka anib.

Sa sama niini, naa puy mga ensiklopedya nga gibahin sa nagkalainlain nga anib sa diin ang mga anib gibahin sa nagkadaiya nga hilisgutan susama sa salida, panambal, alamiya, kaiphan, ug uban pa.

Igdadapat

[usba | usba ang wikitext]

Hangtud sa tuig 2000, ang mga ensiklopedya sa papel ra ni mabutang og mamantala. Karun, daghan na ang igdadapat nga magamit sa paghimu og ensiklopedya: e-book, CD-ROM/DVD-ROM, hapbaw, USB, ug sa sigpukut.

Ang mga andanan nga ensiklopedya nga lintunganay sa papel gibutang, susama sa Encyclopedia Britannica, gipangbutang na sa sigpukut. Ang Wikipedia, nga usa ka open source content nga bisan kinsa sa kalibutan ang makasuwat, inila na isip usa ka upa nga gimailinun nga giugmad sa sigpukut sukad sa iyaha nga paglala.

Sa tiunay, ang ensiklopedya usa ra na ka tinigum sa mga nagkalainlain nga mga kalimuhagan sa nagkadaiya nga mga natad o sa tanan natad, sumala pa sa pamatbat sa Merriam-Webster ug Oxford English Dictionary. Ang Barsa ug ang Encyclopedia Britannica nikuput og malukpun nga kanap sa kalimuhagan. Gitawag ni sila og "Matibuuk-anun nga Ensiklopedia". Hinunu, naa puy mga ensiklopedya nga mutigum og ulusahanun nga natad. Pananglitan ang Pharmaceutical Sciences Encyclopedia, nga nikuput og kalimuhagan kabahin sa pananambal ug ang Stanford Encyclopedia of Philosophy nga nikuput og kalimuhagan kabahin sa nagkalainlain nga gumaran.

Paghan-ay

[usba | usba ang wikitext]

Hulmaun og han-ayun ang mga ensiklopedya sa kauyunan sa iyaha nga mga natad nga giikag. Sa Sugbu, ug sa tibuuk Pilipinas, gihan-ay ni pinaagi sa inalpabeto nga paagi, susama sa Kasadpanun nga Uropa ug Tate (o U.S.A.). Sa matag hilisgutan, kung naay pulung sa sulud nga gihisgut pud sa lain nga bahin sa ensiklopedya o naay kaugalingun nga panid, patikan kini o butngan og timaan arun matugutan ang pakigkutlukutlu o pakigsayudsayud sa tibuuk ensiklopedya. Tinuud pud ni sa ensiklopedya sa sigpukut, sama sa Wikipedia nga gibutngan og katayan ang mga pulung nga naay kaugalingun nga panid arun mapahisayun ang pakigkutlukutlu.

Kasagaran sa mga ensiklopedya gibutngan og kawil aru sayun ra ang pagpangita.

Pagtala sa Hilisgutanan

[usba | usba ang wikitext]

Naay duha ka matang sa pagtala sa manga hilisgutan sa ensiklopedya, mahitungud ni sila sa dinagku nga pagtala og ginagmay nga pagtala. Ang dinagku nga pagtala maabut sa pipila ka manga panid, kasagaran muabut sa napulu ka panid. Pananglitan sa usa ka ensiklopedya nga nigamit og dinagku nga pagtala mau ang kinaunhang nga manga edisyon sa Encyclopedia Britannica. Apan ang ginagmay nga pagtala maulusahunun pa gyud og muabut ra sa usa ka panid ang inabtan. Pananglitan, kung ang dinagku nga pagtala "Tulunggun" ang ginagmay nga pagtala mau ang "Gitara". Pananglit nga ensiklopedya sa ginagmay nga pagtala mau ang Blokhaws Ensiklopadi, naibantug sa iyaha nga pagkahingpit sa mubu nga paagi.

Ang duha ka matang anaay iyaha nga pagkamaayunanun ug pagkadili. Labi pa ka nga makakita sa katibuukan pinaagi sa dinagku nga pagtala apan dili ka makasusi og maayu kung mangita ka og ulusahun nga ginama o ulusahun tigsuwat ba kaha na. Samtang labi pa nimu nga masusi ang ulusahunun nga hilisgutan pinaagi sa ginagmay nga pagtala apan sa walay pagkakutay sa katibuukan. Apan dili tanan nga ensiklopedya mailinun nga ginagmay o dinagku nga pagtala. Ang gamaygamay nga pagtala dili gyud untup nga talagsaun. Ang katakus ug dili gasalig ra sa pagkamaayunanun sa panulun-an, ang kahimtang sa tigsuwat, ug ang katuyuan sa tigbasa.

Pag-usab o Pagpatuman og Kausaban

[usba | usba ang wikitext]

Usahay, naay bag-u nga mga kasayuran nga mahibawuan ug himuun ani ang naa nga mga panumbuk ngadtu sa walay gamit o musayup nga kasayuran.

Kaagi sa Ensiklopedia

[usba | usba ang wikitext]

Ang ideya sa pagtipon sa tanang sanga sa kaalam ngadto sa usa ka libro nagsugod pa sa kakaraanan. Ang mga unang siyentipiko sama ni Artistotle misulay pagsulat sa ingon, apan napakyas siya. Apan ang usa sa mga nagmalampuson sa pagsulat ug semi-ensiklopedia mao si Pliny ang Maguwang (Unang Siglo), kinsa misulat sa Naturalis Historia o Natural nga Kasaysayan, usa ka sinualt nga gilangkuban ug 37 ka bolyum. Kini maoy usa sa mga labing ginamit nga sinulat niadtong Panahong Medyibal.

Ang Brockhaus Enzyklopädie

Ang unang Kristyano nga ensiklopedia mao ang Institutiones ni Cassiodorus niadtong 636, nga mao ang usa sa labing gibasang ensiklopedia sa Sayong Panahong Medyibal. Ang Bibliotheca ni Patriarka Photius (ika-9 Siglo) maoy unang sinulat nga Byzantino nga matawag ug ensiklopedya.


Mga bantogang ensiklopedya

[usba | usba ang wikitext]
  1. Francia, Luis (2010). A History of the Philippines: from indios bravos to filipinos. New York: The Overlook Press. pp. 40–44. ISBN 978-1-59020-285-2.
  2. https://en.wiktionary.org/wiki/enciclopedia