Лотин алифбоси

Лотин алифбоси
Ёзув типи	—
Тиллар	Дастлаб лотин, Ғарбий ва Марказий Европа тиллари, айрим Осиё тиллари, Африка, Америка, Австралия ва Океаниянинг кўпчилик тиллари
Ҳудуд	Дастлаб Италияда, кейинчалик бутун Европа, Америка, Австралия ва Океания
Яратилган санаси	~э.о. 700 йил
Давр	~э.о. 700 йилдан ҳозирги даврга қадар
Ёзув йўналиши	чапдан ўнгга
Келиб чиқиши	Ханааней ёзуви Финикий ёзуви Юнон алифбоси Этрус алифбоси
ИСО 15924	Латн[1]
к м т

Лотин алифбоси — ёзув тизимидир. роман, олмон ва бошқа кўпчилик тилларнинг асосий ёзуви ҳисобланган ҳозирги лотин алифбоси 26 ҳарфдан иборат. Ҳарфлар ҳар тилда ҳар хил номланади.

Лотин алифбоси асосидаги ёзувдан роман, олмон, келт ва балтий гуруҳлари барча тиллари, шунингдек славян, фин-угор, турк, семит ва эрон гуруҳларининг айрим тиллари, албан, баск тиллари, шунингдек айрим Ҳинди-хитой (ветнам тили), Мянма тиллари, Зонд архипелаги ва Филиппин, Африка (Сахара жануби), Америка, Австралия ва Океания кўпчилик тиллари фойдаланадилар.

Лотин алифбоси Қадим Римда унча катта бўлмаган Лаций вилоятининг („лотин“ сўзи ҳам шундан), хусусан, унинг маркази Рим шаҳрининг ёзуви, ҳарфий ёзув; ғарбий юнон ёзуви асосида пайдо бўлган. Милоддан аввалги 9—8-асрларда ҳозирги Италия ҳудудига кириб келган алифболи юнон ёзуви аста-секин ривожланиб, фақат милоддан аввалги 4—3-асрлардагина мустақил Лотин алифбоси юзага келган. Ушбу ёзувдаги энг қад. ёдгорликларда (милоддан аввалги 6—4-асрлар) ёзув йўналиши ҳам ўнгдан чапга, ҳам чапдан Лотин алифбоси ўнгга бўлган, милоддан аввалги 4-асрдан кейингина чапдан ўнгга қараб ёзиш барқарорлашган. Бу даврдаги ёзувда тиниш белгилари бўлмаган, ҳарфлар бош (катта) ва кичик ҳарфларга ажратилмаган. Лотин алифбосида дастлаб 20 та ҳарф бўлган, милоддан аввалги 1-асрдан бошлаб юнон тилидан кирган сўзларни ёзиш учун Й, З ҳарфлари қўллана бошлаган. Ушбу алифбо ўрта асрларда кўплаб шакл ўзгаришларига учраган хрлда ривожланишда давом этади. 11 -а.да W ҳарфи, 16-асрда ха Ж ва В ҳарфлари алифбога киритилади. Кейинги ривожланиш даврида, китов босиш ишлари йўлга қўйилганидан кейин, тиниш белгилари, диакритик белгилар пайдо бўлди, бош ва кичик ҳарфлар фарқлана бошланди.

Ҳозирги Лотин алифбоси 2 хил типографик шаклга эга: асл лотин ҳарфлари (иккинчи номи — „антиква“) ва гот ёзуви („фрактура“ деб ҳам аталади). Уларнинг биринчиси, яъни лотин ҳарфлари энг қад. алифбога яқин бўлиб, ҳозирги амалиётда, асосан, ана шу ҳарфлардан фойдаланилади.

Рим империяси кулагач, хусусан, 8-аср дан эътиборан Лотин алифбоси Ғарбий Европадаги кўплаб халқларнинг ёзув тизимлари учун асос бўлди. Ҳозирги даврда дунё тилларининг 30—35 %и Лотин алифбосидан фойдаланади. Ўзбекистонда ҳам 1929—1940-йилларда шу алифбо асосидаги ўзбек ёзуви амалда бўлган (қаранг Ёзув, Ўзбек лотин алифбоси). Миллий ёзув тизимлари Лотин алифбосига асосланган халқларнинг алифболаридаги ҳарфлар таркиби, албатта, қад. Лотин алифбосидан фарқ қилади. Лотин алифбосининг тегишли фонетик тизимларга мослашуви диакритик белгиларни киритиш орқали амалга оширилади.^[2]

А Б C Д Э Ф З Ҳ И К Л М Н О П Қ Р С Т В Х

А Б C Д Э Ф Г Ҳ И К Л М Н О П Қ Р С Т В Х Й З

Аа Бб Cc Дд Ээ Фф Гг Ҳҳ Ии Жж Кк Лл Мм Нн Оо Пп Ққ Рр Сс Тт Уу Вв Хх Йй Зз

Аа Бб Cc Дд Ээ Фф Гг Ҳҳ Ии Жж Кк Лл Мм Нн Оо Пп Ққ Рр Сс Тт Уу Вв Ww Хх Йй Зз

Ā Ă Â Ä Å Ą Æ Ç Ð Ē Ę Ğ Ģ Î Ķ Ł Ñ Ö Ő Ó Ø Œ ß Ş Ţ Ū Ŭ Ž Ź Ż

• Лотин талаффузи ва имлоси
• Лотин ёзуви асосидаги алифболар
• Юникоддаги лотин алифбоси
• Лотинлаштириш — СССЖ халқларининг ёзувини лотин алифбосига ўтказиш лойиҳаси
• Авиация алифбоси
• Лотин ҳарфлари рўйхати

Викиомборда Лотин алифбоси ҳақида туркум мавжуд

• Ҳаммаси лотин ёзуви ҳақида ^(рус.)
• Тилшунослик энсиклопедия луғати (1990) / Лотин ёзуви ^(рус.)

Ушбу мақолада Ўзбекистон миллий энсиклопедияси (2000-2005) маълумотларидан фойдаланилган.